انجمن‌های جنبش مشروطه

انجمن‌های جنبش مشروطه

مقدمه

در اواخر دوره ناصرالدین شاه و اوایل حکومت مظفرالدین شاه عده‌ای از روشنفکران و گروهی از کارگزاران حکومتی که با کشور های اروپایی در ارتباط بودند و علل واپسماندگی سیاسی و اجتماعی ایران را در نبود قانون و محترم نشمردن آزادی های فردی میدانستند بتدریج زمزمه اصلاحات را شروع کردند. این اصلاحات بر سه پایه اصلاح قانون مدنی ِ اصلاح ساختار حکومت دربار و جلوگیری از دخالت بیگانگان استوارشده بود.

هسته‌اولیه

شاید بتوان سیدجمال‌الدین اسدآبادی را از پیشقدمان مبارزات اصلاح طلبانه مردمی دانست. هرچند کوشش وی بیشتر متوجه بیدار نمودن شاهان بود ولی گسترش افکار او در بوجود آمدن انجمن‌ها بی‌تاًثیر نبود. میرزا ملکم ناظم‌الدوله نیز با تاًسیس فراموشخانه و سپس تشکیل مجمع‌آدمیت( بنام گروه حزب اله) از بنیان گذاران هسته های اولیه انجمن‌ها محسوب میشود.

در واقعه قرارداد رژی و تحریم تنباکو نیز شاهد خیزش‌های مردمی و تشکیل هسته‌های اولیه انجمن‌ها هستیم. قرارداد انحصار تنباکو یکی از موارد بمیان کشیدن مردم و کمک به ایجاد تشکّل‌ها میباشد.

نوع فعالیت

با وجودیکه انجمن‌ها در دوره مشروطیت بر طبق اساسنامه خود به انجمن های سیاسی - ایالتی‌و‌ولایتی- صنفی - مذهبی - ادبی و منطقه‌ای تقسیم می‌‌‌شدند. ولی سیر تحولات کشور طوری بوده که تقریباً همه آنها در در خواست های سیاسی و اجتماعی مشارکت و پیگیری موثر داشتند.

عده‌ای از انجمن‌ها قبل از پیروزی مشروطه فعالیت مخفی داشتند و فعالیت و اساسنامه و اسامی اعضاء آنها علنی نبود.

انجمن‌های سیاسی

در زمان واقعه تو پخانه و قبل از بتو پ بستن مجلس بیش از ۴۸ انجمن در تهران به فعالیت سیاسی مشغول بودند. تعداد انجمن های ایالتی و سیاسی در کشور به بیش از ۱۰۰ انجمن می‌رسید و انجمن‌های ایالتی نیز در فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی دخالت میکردند.

موافق مشروطه

انجمن مخفی

در ذی‌الحجه ۱۳۲۲ توسط سیدمحمد طباطبائی تاًسیس شد. هدف وی بیداری مردم و آشناکردن آنها به حقوق سیاسی بود. بتدریج روش تندتری اتخاذ نمود بطوری که بعضی اعضاء از انجمن خارج شدند. اعضاء را «فدائی» می‌نامیدند و هم‌قسم شده‌بودند که برای بدست آوردن عدالت‌‌ خانه و مجلس کار کنند.

سید محمد طباطبائی - ناظم‌الاسلام کرمانی - میرزاآقا اصفهانی و مجدالاسلام کرمانی از اعضاء آن بودند.

انجمن ملی

بطور مخفی در محرم ۱۳۲۲ توسط عده‌ای از آزادیخواهان و اصلاح‌طلبان تاًسیس گردید. همانند انجمن مخفی ماهیت انقلابی داشت. اعضاء اصلی عبارت بودند از ملک‌المتکلمین - میرزا جهانگیرخان(صور اصرافیل)- محمد رضا مساوات - سیدجمال واعظ - یحیی دولت‌آبادی - حاج سیاح - علی اکبر ساعتساز - سلیمان‌خان میکده و دیگران. بیش از ۶۰ عضو داشت.

این انجمن کمیته‌ای بنام «کمیته انقلاب» داشت که با گروه حیدرخان عمواوغلی همکاری داشتند وعباس آقا تبریزی کٌشنده علی‌اصغر اتابک ( امین السلطان) از این کمیته بود.

انجمن مقدس ملی اصفهان

هیأت علمیه اصفهان یا انجمن مقدس ملی اصفهان (۱۳۲۴–۱۳۲۶) اصلی ترین نهاد سیاسی و تصمیم گیری شهر اصفهان در دوره مشروطه اول بوده‌است. اعضای این شورا با انتخاب مردم اصفهان به شورا راه پیدا کردند و نورالله نجفی اصفهانی ریاست این شورا را بر عهده داشته‌است. این انجمن بین سال‌های ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۶ هجری قمری یعنی از مهاجرت قم تا به توپ بستن مجلس در محل چهلستوناصفهان تشکیل شده‌است.

انجمن تبریز

در ۱۳۲۴ قمری در پی موافقت محمدعلی‌میرزا بابرقراری مشروطه و خروج متحصنین از کنسولگری انگلیس در تبریز تاًسیس شد و از انجمن‌های پرقدرت بود. رهبران جنبش تبریز در آن عضو بودند و در ابتدا ۲۰ عضو داشت و گروهی از حزب اجتماعیون‌عامیون( سوسیال‌دموکرات) قفقاز مانند حیدرعمواوغلی و علی موسیو نیز با این انجمن همکاری داشت. مرکز غیبی تبریز یکی از کمیته های فرعی انجمن باهمکاری گروه قفقازی تشکیل گردید. پس از تصویب قانون انجمن های ایالتی و ولایتی در مجلس ملی٬ نام آن به انجمن ایالتی آذربایجان تغیریافت.

در پی مخالفت های محمدعلی‌میرزا با مجلس و پیش آمد واقعه میدان توپخانه انجمن با ارسال تلگراف‌هایی به انجمن‌های سایر شهرها خواستار عزل وی از پادشاهی شد و این مسأله باعث عقب نشینی محمدعلی شاه از مواضع خود گردید. بعد از واقعه بمباران مجلس٬ عملاً انجمن تبریز نقش مجلس ملی را عهده‌دارشده بود و احکامی به شهرستانها میفرستاد. در این زمان روزنامه ندای ملت را انتشار داد که بعداً بنام ناله‌ملت چاپ میشد و مجدداً چاپروزنامه‌انجمن را از سرگرفت.

دیگر انجمن‌های طرفدار مجلس

•        انجمن‌های آذربایجان٬ شاه آباد٬ مظفری٬ طلاب٬ مرکزی٬ اصناف و برادران دروازه قزوین از فعالترین و قوی ترین انجمن‌هائی بودند که در واقعه میدان توپخانه و محاصره مجلس اعضاء را مسلح کرده و به مقابله آمده بودند.

•        برادران دروازه دولت

•        مرکزی به ریاست ارشد‌الدوله

•        انجمن مخفی ثانی در سال ۱۳۲۴ قمری توسط سید محمد طباطبایی تأسیس شد.

•        مخدرات وطن

•        نسوان وطنخواه

•        فاطمیه

•        اتحادیه طلاب

•        محمدیه بهارستان

•        فردوسیه

•        انصار

انجمن‌های شهرستان

علاوه بر انجمن‌های ایالتی و ولایتی که در شهرستان‌ها تأسیس شده بود در تهران نیز چندین انجمن مربوط به شهرستان‌ها فعالیت میکرد:

•        انجمنهایآذربایجان٬ اصفهانی‌ها٬ جنوب٬ شیرازی‌ها٬ اتحادهمدان٬ مجمع انسانیت

مخالف مشروطه

•        انجمن اسلامیه تبریز که توسط میرهاشم دَوَچی تاًسیس شد.

•        انجمن‌خدمت توسط علاءالدوله و عده ای از امرا و درباریان برای مقابله با انجمن‌های طرفدار مجلس تأسیس گردید.

•        انجمن ورامین مؤسس آن اقبال‌الدوله بود.

•        انجمن فتوت توسط ظفرالسلطنه و امام‌جمعه خویی.

•        انجمن سنگلج و اسلامیه تهران را میرزاابوالقاسم پسر سید محمد طباطبائی تأسیس کرده بود.

•        انجمن آل‌محمد

•        انجمن همت‌آباد

•        انجمن الهی

•        سعادت تبریز